Vắc xin chữa ung thư phổi: thông tin cơ bản và quan trọng

Tóm tắt dành cho người bận rộn

    Vắc xin trong ung thư phổi là thuốc kích hoạt hệ miễn dịch nhận diện và tấn công tế bào ung thư. Hiện chưa có vắc xin nào được FDA phê duyệt để điều trị ung thư phổi, nhưng một số loại đã và đang được thử nghiệm lâm sàng, trong đó nổi bật có CIMAvax-EGF, các vắc xin đích kháng nguyên như MUC1, MAGE-A3, vắc xin tế bào u, vắc xin tế bào tua đuôi và vắc xin cá thể hóa dựa trên neoantigen. Nhiều nghiên cứu cho thấy tính an toàn tốt và một số tín hiệu hiệu quả ở nhóm bệnh nhân nhất định, đặc biệt khi phối hợp với các thuốc miễn dịch kiểm soát điểm kiểm soát miễn dịch. Tuy nhiên, đây chưa phải là phương pháp “chữa khỏi” cho đa số người bệnh và hiện vẫn chủ yếu trong khuôn khổ nghiên cứu. 

Vắc xin trong ung thư khác gì vắc xin phòng bệnh truyền nhiễm

    Vắc xin điều trị ung thư không dùng để phòng virus như cúm hay COVID-19. Thay vào đó, chúng “dạy” hệ miễn dịch nhận ra dấu ấn đặc trưng của tế bào ung thư rồi tấn công chúng. Cơ chế chung gồm đưa kháng nguyên ung thư kèm tá dược vào cơ thể, được tế bào trình diện kháng nguyên xử lý, từ đó kích hoạt tế bào T và tạo trí nhớ miễn dịch chống tái phát. Vắc xin ung thư có hai nhóm lớn: phòng ngừa ung thư do virus như HPV, HBV; và vắc xin điều trị cho người đã mắc ung thư nhằm tăng đáp ứng miễn dịch kháng u. 

Toàn cảnh các hướng vắc xin trong ung thư phổi

1) CIMAvax-EGF: giảm dưỡng chất EGF để “bỏ đói” khối u

    CIMAvax-EGF là vắc xin tạo kháng thể trung hòa EGF trong máu, qua đó làm suy giảm tín hiệu tăng sinh qua trục EGF-EGFR ở tế bào ung thư. Ở Cuba, thuốc được chấp thuận như liệu pháp duy trì sau điều trị bước một cho bệnh nhân NSCLC giai đoạn tiến xa. Thử nghiệm pha III và các theo dõi thực tế ghi nhận an toàn tốt, một số nhóm bệnh nhân đạt kéo dài sống thêm, đặc biệt khi hoàn tất pha nạp và ở người có EGF nền cao. Thử nghiệm pha IV ngoài cộng đồng báo cáo sống trung vị khoảng 9,9 tháng ở người hoàn tất pha nạp, cùng cải thiện một số chỉ số chất lượng sống; tác dụng phụ thường nhẹ như sốt, ớn lạnh, đau chỗ tiêm. 

    Tại Mỹ, CIMAvax hiện mới sẵn có trong khuôn khổ thử nghiệm lâm sàng, nổi bật là chương trình tại Roswell Park phối hợp với thuốc miễn dịch chống PD-1 như nivolumab hoặc pembrolizumab. Trang thông tin bệnh nhân của trung tâm này xác nhận chưa có phê duyệt rộng rãi ở Mỹ; người bệnh muốn nhận thuốc cần đáp ứng tiêu chí thử nghiệm. 

    Dữ liệu kết hợp CIMAvax-EGF với nivolumab pha I ghi nhận an toàn, tăng đáp ứng miễn dịch chống EGF; thời gian sống thêm trung vị ở toàn nhóm đạt khoảng 13,5 tháng và cao hơn ở người hoàn tất pha nạp, gợi ý tiềm năng phối hợp với liệu pháp miễn dịch chuẩn. Cần nhấn mạnh đây là dữ liệu giai đoạn sớm. 

2) Vắc xin đích MUC1 tecemotide

    Tecemotide nhắm vào kháng nguyên MUC1. Thử nghiệm pha III START trên bệnh nhân NSCLC giai đoạn III sau hóa xạ trị không đạt tiêu chí sống còn chung ở toàn bộ dân số nghiên cứu, dù có tín hiệu lợi ích ở phân nhóm đã dùng hóa xạ trị đồng thời. Kết quả này khiến thuốc không được phát triển tiếp cho chỉ định rộng. 

3) Vắc xin MAGE-A3 ở giai đoạn sớm

    Vắc xin MAGE-A3 dùng sau phẫu thuật cho u có biểu hiện MAGE-A3 cũng không cải thiện thời gian sống không bệnh trong thử nghiệm pha III MAGRIT, dẫn tới dừng phát triển. 

4) Vắc xin tế bào u belagenpumatucel-L

    Đây là vắc xin tế bào u dị hợp mang antisense TGF-β2. Nghiên cứu pha III duy trì sau hóa trị không cho thấy khác biệt sống còn chung so với giả dược, dù có gợi ý lợi ích ở vài phân nhóm được ngẫu nhiên trong vòng 12 tuần sau kết thúc hóa trị hoặc có xạ trị trước đó. 

5) Vắc xin tế bào tua đuôi và vắc xin cá thể hóa theo neoantigen

    Vắc xin dựa trên tế bào tua đuôi DC có ưu điểm trình diện nhiều kháng nguyên cùng lúc. Tổng hợp gần đây cho thấy chúng an toàn, tạo đáp ứng miễn dịch và đang được khảo sát kết hợp hóa trị, xạ trị, thuốc miễn dịch. Bằng chứng hiệu quả lâm sàng có ý nghĩa còn hạn chế và chủ yếu ở pha I–II. 

    Một hướng rất hứa hẹn là vắc xin cá thể hóa theo neoantigen tạo riêng cho từng người dựa trên đột biến của khối u, thường phối hợp thuốc miễn dịch. Các nghiên cứu ở nhiều loại ung thư đã chứng minh vắc xin sinh đáp ứng tế bào T đặc hiệu và gợi ý cải thiện kết cục khi phối hợp kháng PD-1. Trong ung thư phổi, nhiều thử nghiệm đang mở; đây là hướng nghiên cứu năng động và đang tăng tốc. 

Vắc xin có phù hợp với tôi không

    Điểm then chốt là chọn đúng người, đúng thời điểm:

• Với CIMAvax-EGF: dữ liệu Cuba sử dụng như liệu pháp duy trì sau điều trị bước một ở bệnh tiến xa, khi bệnh được kiểm soát ổn định và thể trạng còn cho phép tiêm duy trì hàng tháng. Ở Mỹ và một số nước, bệnh nhân có thể tiếp cận trong thử nghiệm tại vài trung tâm, tiêu chí chọn lọc rất cụ thể. 

• Với các vắc xin khác: chủ yếu trong thử nghiệm lâm sàng, thường yêu cầu xét nghiệm kháng nguyên mục tiêu MUC1, MAGE-A3, hoặc đủ mô khối u để giải trình tự làm vắc xin neoantigen.

    Lưu ý quan trọng: vắc xin không thay thế điều trị chuẩn như phẫu thuật, xạ trị, hóa trị, điều trị đích, miễn dịch kiểm soát điểm. Chúng thường được dùng bổ trợ hoặc duy trì nhằm kéo dài kiểm soát bệnh. 

Hiệu quả đã ghi nhận: nói thật, nói đủ

• Không có vắc xin điều trị ung thư phổi nào được FDA phê duyệt tính đến hiện tại. Một số vắc xin ung thư khác đã được chấp thuận cho bệnh khác, ví dụ BCG và nadofaragene firadenovec cho bàng quang, sipuleucel-T cho tiền liệt tuyến, T-VEC cho hắc tố. Điều này phản ánh mức độ thận trọng và yêu cầu bằng chứng rất cao trước khi được đưa vào điều trị thường quy. 

• Tecemotide và MAGE-A3: không đạt mục tiêu sống còn chủ đạo ở thử nghiệm pha III, dù có dữ liệu gợi ý lợi ích ở phân nhóm chọn lọc với tecemotide. 

• Belagenpumatucel-L: không cải thiện sống còn chung trong toàn bộ quần thể; chỉ có tín hiệu trong vài phân nhóm. 

• CIMAvax-EGF: an toàn tốt, tín hiệu lợi ích ở nhóm hoàn tất pha nạp và ở người có nồng độ EGF nền cao; pha IV đời thực ghi nhận sống trung vị khoảng 9,9 đến 12 tháng ở các nhóm được chọn, phần lớn tác dụng phụ nhẹ. Kết quả kết hợp với kháng PD-1 giai đoạn sớm cho thấy khả năng tăng cường đáp ứng miễn dịch và gợi ý ích lợi sống còn, cần xác nhận bằng thử nghiệm pha cao hơn. 

    Kết luận thực tế: vắc xin ung thư phổi hiện ở vai trò “đầy hứa hẹn nhưng còn đang hoàn thiện”. Điều quan trọng là trao đổi với bác sĩ về thử nghiệm lâm sàng phù hợp, thay vì kỳ vọng như “mũi tiêm chữa khỏi” cho tất cả.

Tác dụng phụ và độ an toàn

    Các vắc xin ung thư phổi trong nghiên cứu nhìn chung dễ dung nạp. Tác dụng phụ thường gặp gồm đau chỗ tiêm, sốt nhẹ, ớn lạnh, mệt mỏi, đau đầu. Một số thuốc ghi nhận biến cố hô hấp hoặc nhiễm khuẩn ở tỉ lệ thấp hơn; các biến cố miễn dịch nghiêm trọng hiếm gặp. Với CIMAvax-EGF, tỷ lệ biến cố nặng liên quan thuốc dưới 1 phần trăm trong nghiên cứu cộng đồng; còn tecemotide ghi nhận tăng nhẹ viêm phổi, khó thở độ cao so với giả dược nhưng không khác biệt lớn về biến cố miễn dịch nặng. 

Vì sao nhiều vắc xin trước đây thất bại nhưng hiện tại lại lạc quan hơn

Ba lý do chính:

1. Chọn đích tốt hơn: thay vì kháng nguyên “chung chung” dễ gây dung nạp miễn dịch, xu hướng là cá thể hóa neoantigen thật sự “lạ” với hệ miễn dịch của chính bạn. 

2. Nền tảng kỹ thuật mới: mRNA, vector virus, peptide tối ưu, tá dược thế hệ mới giúp tạo đáp ứng tế bào T mạnh và bền hơn. 

3. Phối hợp thông minh: kết hợp với thuốc miễn dịch kiểm soát điểm như kháng PD-1 có thể mở “phanh” cho tế bào T do vắc xin kích hoạt, từ đó chuyển đáp ứng miễn dịch thành đáp ứng lâm sàng. 

Tôi cần chuẩn bị gì nếu quan tâm tới vắc xin điều trị

• Trao đổi sớm với bác sĩ điều trị về tiêu chí thử nghiệm phù hợp giai đoạn bệnh, đột biến gen, tình trạng thể chất.

• Xét nghiệm mô bệnh học và sinh học phân tử: nhiều thử nghiệm yêu cầu mô khối u còn đủ để xác định kháng nguyên đích hoặc giải trình tự gen.

• Kế hoạch thời gian: phần lớn vắc xin cần pha nạp nhiều mũi liên tiếp rồi duy trì định kỳ hàng tháng. 

• Kỳ vọng hợp lý: xem vắc xin như một mũi bổ sung, không thay thế điều trị chuẩn; hiệu quả khác nhau giữa cá nhân. 

• Tìm nguồn thông tin uy tín và danh mục thử nghiệm tại các trung tâm ung thư lớn; ví dụ, chương trình CIMAvax tại Roswell Park có mục hỏi đáp dành cho người bệnh. 

Câu hỏi thường gặp

Vắc xin có thể phòng ngừa ung thư phổi không?
Hiện không có vắc xin phòng ngừa ung thư phổi như cách HPV phòng ung thư cổ tử cung. Một số chương trình đang nghiên cứu vắc xin để ngăn tái phát sau điều trị triệt căn ở nhóm nguy cơ cao, nhưng còn ở giai đoạn thử nghiệm. 

Vắc xin có thay thế hóa trị, miễn dịch, điều trị đích không?
Không. Hầu hết vắc xin đang được dùng như bổ trợ hoặc duy trì và lý tưởng là kết hợp trong phác đồ tổng thể do bác sĩ ung thư cá nhân hóa cho bạn. 

CIMAvax-EGF có thể tiêm ở đâu?
Ở Cuba, thuốc đã được dùng trong hệ thống y tế; tại Mỹ, hiện tiếp cận qua thử nghiệm lâm sàng ở một số trung tâm như Roswell Park với tiêu chí vào chặt chẽ. Tình trạng cấp phép và khả năng chi trả khác nhau giữa các quốc gia.

Tác dụng phụ đáng lo nhất là gì?
Đa phần nhẹ tới vừa như sốt, ớn lạnh, đau chỗ tiêm, mệt. Biến cố nặng hiếm gặp; bác sĩ sẽ đánh giá nguy cơ lợi ích dựa trên tình trạng của bạn. 

Tại sao nhiều thử nghiệm âm tính?
Ung thư phổi có môi trường vi mô ức chế miễn dịch mạnh; chọn sai đích kháng nguyên hoặc chưa có phối hợp phù hợp làm đáp ứng lâm sàng không tương xứng với đáp ứng miễn dịch. Xu hướng mới khắc phục dần bằng cá thể hóa neoantigen và phối hợp kháng PD-1. 

Bao giờ vắc xin trở thành điều trị chuẩn?
Khi có kết quả pha III dương tính ở quần thể xác định và được cơ quan quản lý phê duyệt. Hiện tại, hãy xem xét tham gia thử nghiệm nếu phù hợp. 

Lời khuyên thực tế cho người bệnh và gia đình

1. Đặt mục tiêu rõ ràng với bác sĩ: kiểm soát triệu chứng, kéo dài sống thêm, hay giảm nguy cơ tái phát.

2. Hỏi về thử nghiệm lâm sàng ngay từ đầu, nhất là nếu bạn đã hoàn tất điều trị bước một và đang cân nhắc liệu pháp duy trì.

3. Giữ hồ sơ đầy đủ gồm báo cáo giải phẫu bệnh, xét nghiệm gen, đĩa CD chụp. Điều này rất quan trọng nếu bạn cân nhắc vắc xin neoantigen cá thể hóa.

4. Chăm sóc hỗ trợ: dinh dưỡng, cai thuốc lá, phục hồi chức năng hô hấp, hỗ trợ tinh thần, vì hệ miễn dịch khỏe thì vắc xin mới phát huy hết tác dụng.

5. Cảnh giác thông tin sai lệch và lời mời điều trị ngoài hệ thống chính thống. Hãy đối chiếu với nguồn tin học thuật hoặc các trung tâm ung thư lớn.

Kết luận

    Vắc xin điều trị ung thư phổi đang tiến nhanh từ ý tưởng sang ứng dụng lâm sàng có chọn lọc. Dù chưa phải “phương thuốc thần kỳ”, những dữ liệu như với CIMAvax-EGF và các nền tảng cá thể hóa cho thấy tiềm năng thật sự khi đặt đúng bối cảnh, đúng người bệnh và đúng phối hợp. Nếu bạn hoặc người thân đang cân nhắc, bước khởi đầu vững chắc là trao đổi với bác sĩ điều trị về cơ hội tham gia thử nghiệm lâm sàng phù hợp và chuẩn bị hồ sơ bệnh học đầy đủ. 

Cần tư vấn chuyên sâu về các thuốc điều trị ung thư phổi:
- ThS – BS Trần Khôi
- Bệnh viện Phổi Hà Nội – 44 Thanh Nhàn, Hai Bà Trưng
- Zalo: 0983 812 084 – Hotline: 0913 058 294
- Facebook: Bác sĩ Trần Khôi
- Kênh YouTube: Thạc sĩ Bác sĩ Trần Khôi – Chữa bệnh ung thư phổi